“Kadın” Sözcüğünün Diğer Adı: “Hatun / Katun”
Tarihsel Arka Plan
Türkçede “kadın” sözcüğünün kökeni batılı dillerdeki gibi tamamen ayrı bir kök-semantik hattına dayanmaz; aksine eski Türkçede kullanılan unvan ve statü isimlerinden süzülmüş bir gelişim içerir. Örneğin, Eski Türkçe “ḳātūn” veya “χātūn” biçiminde yer alan sözcükler, “kraliçe” anlamında kullanılmıştır. ([Vikipedi][1]) Bu kelimeler Soğdca χwatēn sözcüğüne dayanır ve Türkçede ses değişimine uğrayarak “hatun”, “katun” gibi biçimlere dönüşmüştür. ([tekisimalat.com.tr][2])
Dilimizde bu bağlamda “hatun” ve “katun”, kısa süreyle “kadın” sözcüğü ile eşanlamlı veya benzer anlamlarda kullanılmıştır. Örneğin bir hükümdarın eşine “hatun” denmesi yaygın bir kullanım olmuştur. ([Usta Yemek Tarifleri][3]) Böylece “kadın” kelimesinin tarihi gelişiminde bir “diğer adı” olarak düşünülebilecek form “hatun/katun” sözleri karşımıza çıkar.
Ayrıca kaynaklarda “kadın kavramına doğrudan karşılık gelen katun, hatun, ‘avrat (Ar.), dişi kişi, kız, uragut gibi sözcükler tespit edilmiştir.” ifadesi yer almakta. ([tekisimalat.com.tr][2]) Bu bağlamda “kadın diğer adı nedir?” sorusunun Türk dil tarihi açısından yanıtı, “hatun/katun” biçimlerini içerir.
Günümüzdeki Kullanım ve Akademik Tartışmalar
Günümüzde akademik düzlemde kadın kavramı, sadece biyolojik dişilik anlamında değil; toplumsal, kültürel ve cinsiyet rolleri açısından incelenmektedir. Örneğin Kadın Araştırmaları disiplini, toplumsal cinsiyet eksenli bakışla kadının tarihsel ve güncel konumunu değerlendirir. ([Vikipedi][1])
Bu çerçevede “kadın” sözcüğünün yerine kullanılan alternatif isimlerin —örneğin “hatun”, “bayan”, “hanım”— dilde nasıl evrildiği, ne tür sosyal statülerle ilişkilendirildiği ve günümüz kullanımında ne anlam değişimleri geçirdiği akademik diskürste önemlidir. Örneğin “bayan” kelimesinin hitap ya da saygı biçimi olarak ortaya çıktığı, ancak cinsiyet tanımı yerine kullanılmasının dilbilim açısından tartışmalı olduğu ileri sürülmektedir. ([lih.com.tr][4])
Dilbilimsel ve kültürel çalışmalar, bir sözcüğün yalnızca anlamını değil o sözcüğün yüklediği toplumsal rolleri, değerleri ve değişimleri de araştırır. Bu bağlamda “hatun/katun” gibi eski kullanımlar, günümüzde çoğu zaman tarihsel veya sembolik anlam taşımaz; sadece geleneksel unvanlardan biri olarak anılır. Dahası, “kadın” kavramına eşanlamlı olarak düşünülebilecek bu eski terimler, günümüzde yerine kullanıldığında tarihsel çağrışımlar ve sosyal algılar yaratabilir.
Ayrıca, feminist ve toplumsal cinsiyet çalışmaları kapsamında “kadın” teriminin ötesinde kimliksel çeşitlilik, trans bireylerin durumu, biyolojik, sosyal ve kültürel cinsiyet ayrımları üzerine tartışmalar yürütülmektedir. Bu bağlamda “kadın” ifadesi sabit bir kategori olmaktan çıkarak dönüşüm sürecine girmiştir. Dolayısıyla “kadın diğer adı nedir?” sorusuna yalnızca sözcük düzeyinde bakmak yetersiz kalabilir; kavram düzeyinde de değişimler gözlemlenir.
Dil ve Sosyal Değişim Açısından Notlar
– Türkçedeki “kadın” kelimesinin kökeni, yukarıda belirtildiği gibi eski Türk “katun/hatun” biçimlerine dayanır. ([Vikipedi][1])
– Günümüzde “hatun” terimi tarihsel veya folklorik bağlamda kullanılırken; günlük dilde yaygın “kadın”, “hanım”, “bayan” gibi biçimler tercih edilmektedir.
– “Bayan” kelimesinin cinsiyet belirtmekten çok hitap biçimi olduğunu ortaya koyan yazılar mevcuttur. ([lih.com.tr][4])
– Akademik çalışmalar, dildeki bu farklılaşmanın toplumsal cinsiyet algısı ve kadın kimliğinin dönüşümüyle bağı olduğunu göstermektedir.
Sonuç
“Kadın” kavramı, Türkçede sadece erişkin dişi insanı tanımlamakla kalmaz; dilsel olarak eski çağlardan günümüze kadar değişmiş, dönüşmüş terimler içerir. Bu bağlamda “hatun” veya “katun”, kadın için tarihi bir diğer ad olarak değerlendirilebilir. Ancak günümüz akademik ve toplumsal tartışmaları, bir sözcüğün ötesine geçip kadın kimliğinin, toplumsal rollerinin ve dilsel temsillerinin nasıl değiştiğini inceler. Bu yüzden “kadın diğer adı nedir?” sorusunun yanıtı —hatun/katun— dilbilimsel ve tarihsel olarak doğru olduğu kadar günümüzdeki toplumsal cinsiyet tartışmaları kapsamında daha geniş bir bakışla değerlendirilmelidir.
Kaynaklar
– “Kadın” maddesi, Vikipedi: Türkçe. ([Vikipedi][1])
– Kadın ne demek? TDK ve kökeni üzerine yazı. ([Mynet][5])
– Kadın kelimesi ne anlama gelir – Üretim ve İlham. ([tekisimalat.com.tr][2])
– “Bayan hangi durumlarda kullanılır?” yazısı. ([lih.com.tr][4])
[1]: “Kadın – Vikipedi”
[2]: “Kadın Kelimesi Ne Anlama Gelir – Üretim ve İlham”
[3]: “Eski Türkçede kadına ne denirdi? – Usta Yemek Tarifleri”
[4]: “Bayan Hangi Durumlarda Kullanılır – Hızlı Fikir Akışı”
[5]: “Kadın ne demek? Kadın kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?”